Tentoonstelling Charlotte Salomon in Musée Masséna, Nice, t/m 24 mei 2016.
Wat valt er nog voor nieuws te melden over de indrukwekkende manier waarop Charlotte Salomon in de jaren 1941 en 1942 haar leven in beeld bracht? Niets, behalve dat de hele serie van honderden gouaches nu te zien is in Nice, vlakbij de plaats waar die ontstond. Salomon bedacht er zelf de volgorde en indeling voor en gaf het geheel de titel Leben? Oder Theater? Ein Singespiel. Dat kleine beetje nieuws moet worden verspreid, omdat dit werk gezien moet worden.
Alles aan het leven van Charlotte Salomon is ongewoon en hetzelfde geldt voor het lot van haar kunst. Zij werd geboren in Berlijn in 1917, volgde daar de kunstacademie, werd verliefd op haar muziekleraar van wie zij afscheid moest nemen in 1939 toen haar ouders haar naar Villefranche-sur-mer stuurden, waar haar grootouders al een aantal jaren in Exil verbleven. In het isolement van haar leven tijdens de eerste oorlogsjaren begon zij te tekenen en te schrijven. Niet, zoals iemand die een dagboek bijhoudt, over wat haar daar en toen overkwam, maar terugkijkend op haar jeugd met dramatische herinneringen aan een moeder en grootmoeder die zelfmoord pleegden, haar liefde voor Daberlohn, de zangpedagoog, en de jodenvervolging in Duitsland.
Bij dit verhaal dat uiteindelijk 769 bladen zou beslaan, had Salomon muziek in gedachten en zelfs ballet. Dat verraadt een gevoel voor drama, maar zeker ook voor vrolijkheid. Dat is het meest wonderlijke aan wat zij tot stand heeft gebracht: het samengaan van levenslust en verdriet, liefde en eenzaamheid, regie en improvisatie. Elke tekening is het waard bekeken te worden als zelfstandig kunstwerk. De reeks zit vol verrassende beeldvondsten, perspectiefwisselingen, beeldende combinaties van tekst en voorstelling. De personages zijn herkenbaar als protagonisten in een stripverhaal, de sfeer is van begin tot eind beklemmend.
Al even wrang is dat het grootste drama in haar leven nog moest komen: haar relatie met de Oostenrijkse, ook joodse, Alexander Nagler met wie zij trouwde in 1943 en van wie zij vijf maanden zwanger was toen ze werden opgepakt door de Duitsers om in Auschwitz vermoord te worden.
De gouaches bleven bewaard en werden na de oorlog door Salomons vader opgehaald. Pas in 1961 werden ze voor het eerst tentoongesteld, in Museum Fodor in Amsterdam. In 1971 zijn ze geschonken aan het Joods Historisch Museum. In dat jaar verfilmde Frans Weisz het leven van Charlotte Salomon – de film draait in een van de zalen in Musée Masséna in Nice, waar de hele serie gouaches schitterend wordt gepresenteerd, aangevuld met documentair materiaal en andere gouaches uit het bezit van het Yad Vashem Museum in Jeruzalem.
Nog maar pas kocht ik antiquarisch het boek Charlotte: A Diary in Pictures, dat in 1963 verscheen met tachtig afbeeldingen uit het ‘Singespiel’, met achterin krantenknipsels uit 1971, 1981 en het vouwblad van Fodor uit 1961. Leben? Oder Theater? is al sinds 1981 compleet in boekvorm verkrijgbaar en in 2015 opnieuw uitgebracht. Het werk van Charlotte Salomon is niet onbekend, maar het verdient steeds een nieuw publiek, hernieuwde aandacht. En alle malen zal ik wenen.
Naschrift: in het voorwoord dat Judith Belinfante schreef bij de boekeditie van 1981 staat dat het Joods Historisch Museum ‘nooit in staat zou zijn om het werk in zijn totaal te tonen, noch dat de bezoekers in staat zouden zijn het in zijn geheel te bekijken.’ Dat maakt de expositie in Nice van nog grotere betekenis.