In Zwolle zag ik ‘mensbeelden in globaal perspectief’. De tentoonstelling met deze lelijke ondertitel heet officieel In Search of Meaning en slingert zich door de ruimtes van Museum De Fundatie.
Wat is een mensbeeld? Volgens Van Dale ‘een voorstelling van de mens als zodanig’. Wat is de mens als zodanig? De mens als mens? Elk antwoord lokt een nieuwe vraag uit.
Het waren niet de beelden die ik zag die me filosofisch stemden. Ik vond eigenlijk de tentoonstelling als geheel een gedateerde indruk maken en weinig zeggen over wat het is om mens te zijn. Er zijn verdraaide, vervormde en gemutileerde lichaam-achtige sculpturen, er zijn poppen als enorme karikaturen en uiteindelijk trof ik er slechts twee mensen aan: portretten van de beeldhouwer Stephan Balkenhol en een vrouw, die elk uit een verticaal in tweeën gezaagde boomstam zijn gehouwen en nu vanaf hun eigen helft, over de kloof heen, elkaar niet ziende aankijken. Daar valt het woord portret omdat er iets individueels naar voren komt. De beelden stellen personen voor met gezichtstrekken, een houding, iets wat je naar een betekenis kan leiden. Ze zijn ook gemaakt door een individu, een bezielende geest en een gevoelige hand.
Daar vallen de woorden ziel en gevoel. Zijn het begrippen die niet meer passen in deze tijd? ‘Het optimistische vooruitgangsgeloof van het modernisme maakt plaats voor postmoderne twijfel en postseculiere spiritualiteit en Godsverlangen en dat zie je terug in de kunst’, zegt het vouwblad. Dat is wel de meest bondige samenvatting van honderd jaar moderne kunst die ik ooit las. Zijn de samenstellers van de expositie wel op de hoogte van wat de twintigste eeuw ons bracht en hoe we dat terugzien in de kunst? Kennen ze de ‘mensbeelden’ van Käthe Kollwitz, Wilhelm Lehmbruck, Auguste Rodin, Alberto Giacometti, Ossip Zadkine of Willem de Kooning? Is dat allemaal optimistisch vooruitgangsgeloof? Je kunt je beter afvragen wat een hedendaagse kunstenaar nog toe te voegen heeft aan hun aan twijfel, melancholie, spiritualiteit en Godsverlangen.
De kern van het probleem schuilt in de betekenisverandering van het woord ‘beeld’. Ooit stond het voor een tastbare, door een scheppende geest tot stand gebrachte presentie. Een kunstwerk waarvan zoveel kracht uit kon gaan dat je er bang van kon worden en om die reden in een aantal godsdiensten aanbeden, in andere verboden. Dat beladen begrip is nu afgevlakt tot ‘visueel plaatje’, iets wat je op internet onder ‘images’ kunt aantreffen. Het is bijna synoniem met afbeelding, kopie, en in die betekenis zien we het in Zwolle door veel kunstenaars toegepast. Hun uitgangspunt is bijna steeds een afgietsel of een pop. Het gaat niet om de vraag of je de verbeelding aan het werk kunt zetten met een lappenpop of een wasafgietsel. Elk kind bewijst dat dat kan. Maar de kunstenaars van nu lijken zich niet bewust van een discussie die al in de negentiende eeuw speelde, toen de behoefte van beeldhouwers aan steeds realistischer afbeeldingen van de menselijke figuur hen ook over de grens dreef van het tot in perfectie namaken van lichamen. Madame Tussaud is er beroemd mee geworden, maar het werd al snel duidelijk dat deze wassen beelden niet meer tot de kunst gerekend konden worden. In het streven naar zoveel letterlijkheid van het beeld moest de figuurlijkheid, de verbeelding, het afleggen.
Die tendens beheerst ook de huidige beeldenmakerij. Het mensbeeld wordt teruggebracht tot het beeld van een lichaam, de verwijzingen naar emoties, erotiek, verval en dood tot een biologisch proces of een politiek gemanipuleerd mechanisme. Op zijn best levert dat een theaterstuk zonder tekst op zoals bij Juan Munoz of Yinka Shonibare. (Over theater gesproken: Hans den Hartog Jager bespreekt in de NRC een expositie van Berlinde de Bruyckere, ook present in Zwolle, waarin hij haar werk relateert aan dat van Francis Bacon, ‘maar dan wel in een theatrale variant’. Hoe krijgen we HaDeHaJe ooit zover dat hij zijn ogen gaat gebruiken? Elk schilderij van Bacon is theater, een rond podium, een boksarena, de ring van het circus. Het was Bacon die de poppenkast van de illusionistische voorstelling aan het licht heeft gebracht door zijn steeds identieke, aan het toneel ontleende enscenering.)
Het is juist de mens die ontbreekt in deze kunst. De tentoonstelling in Zwolle presenteert een tijdsbeeld van onmacht, herhaling en kinderlijke verbeelding. Laten we dit beeld op ons netvlies houden als voorbeeld van het zwelgen in doorgeschoten morbide realisme en op zoek gaan naar wat een mens mens maakt, met zijn twijfel, zijn verlangen en vooruit, als het niet tegen te houden is, een vleugje optimisme.
Expositie In Search of Meaning. Mensbeelden in globaal perspectief, Museum De Fundatie Zwolle.