Tekenen naar de natuur

Openingswoord bij de tentoonstelling Sierk Schröder, Naar de natuur, in Boomkwekerijmuseum Boskoop, t/m 19 november 2017.

Dit is een mooie gelegenheid om terug te kijken op mijn kennismaking met Sierk Schröder, in 1993. Ik had voor Museum De Wieger een tentoonstelling gemaakt over het naakt in de Nederlandse schilderkunst, met daarin ook pasteltekeningen van Schröder en hij nodigde mij en de kunstenaar Paul van Dongen, met wie ik samenwerkte, uit om kennis met hem te maken. Schröder werd 90 in dat jaar. Die leeftijd heeft het gesprek tussen ons niet in de weg gestaan. Schröder wilde graag een tekeningententoonstelling met ons maken, waardoor we een tijdlang intensief contact onderhielden. Ik heb er niet alleen veel plezier aan beleefd, maar ook veel van hem geleerd.

Nog vruchtbaarder dan voor mij was het contact voor Paul van Dongen, destijds een jonge, zoekende kunstenaar die niets liever wilde dan zich volledig toeleggen op het tekenen naar de waarneming. In kringen van de moderne kunst lag dat moeilijk, maar Sierk was een geweldige inspiratie voor Paul om door te gaan op het gekozen pad. Veel later, na de dood van Sierk Schröder, kreeg ik de briefwisseling onder ogen die zij beiden jarenlang hadden gevoerd. Die zette me ertoe aan me nog verder te verdiepen in de relatie tussen werken naar de realiteit, de academische kunstopleiding en de neiging van kunstenaars en kenners in de twintigste eeuw af te rekenen met alles wat riekte naar traditie.

Sierk Schröder bevestigde mijn instinctieve vermoeden dat die afrekening met de begrippen oefening en traditie niet juist kon zijn. Het tekenen, kijken en altijd blijven oefenen was niet alleen een volstrekt onschadelijke bezigheid, het hield ook een totaal andere houding in ten opzichte van de wereld om ons heen. Meer bescheiden aan de ene kant, maar wonderlijk genoeg ook ambitieuzer. De uitspraak van Schröder: Wij zijn geen kunstenaar, we hopen het te worden, zegt alles. Je kunt je eigen faam niet bepalen, die moet erkend worden door anderen. Die verdien je op basis van wat je zelf hebt gepresteerd. Kunstenaar is een eretitel, niet een etiket dat je jezelf opplakt.

Deze houding, tegen de valse pretenties en voor het eigen kunnen, is betekenisvol in deze tijd en zal het blijven in de toekomst. Er is een voortdurend debat gaande over hoe we het onderwijs moeten inrichten, hoe wij ons teweer kunnen stellen tegen de overdaad aan informatie die op ons af komt, hoe we voeling kunnen houden met de wereld waarop we leven en het voedsel dat we eten. Over tolerantie, aandacht voor elkaar, kennisverwerving en de waarde van creativiteit en kunst. Na de Tweede Wereldoorlog, toen creativiteit werd aangeprezen als een wondermiddel en tegelijk de hogere kunst werd afgedaan als elitair, was het de Engelse kunstpedagoog Herbert Read die waarschuwde voor wat toen vervreemding werd genoemd. De mens vervreemdde – en vervreemdt nog steeds – van zijn omgeving. Technologie en schaalvergroting maken ons tot onbeduidende radertjes in een onbegrijpelijke machine. Read adviseerde het tekenonderwijs een belangrijke plaats te geven op alle schooltypen. Het belang daarvan achtte hij zo hoog dat niet alleen het individuele geluk van mensen ervan af kon hangen, maar ook het voortbestaan van de democratie. Wij kunnen de samenleving alleen op een goede manier bestieren als we er grip op hebben.

Herbert Read was bang dat de mens ongevoelig zou worden voor schoonheid, waarmee een belangrijke kwaliteit van het leven verloren zou gaan. Dat lijkt nu inderdaad op veel plaatsen te gebeuren. Om het te herstellen is aandacht nodig, educatie, maar ook handwerk. Schrijven en tekenen met de hand.

Een tekening is geen medicijn voor maatschappelijke kwalen. Toch ben ik door Sierk Schröder gaan begrijpen wat de relatie is tussen het kijken naar de natuur, proberen die met eigen hand weer te geven, en de positie van de mens in de wereld. Kunnen tekenen is het begrijpen van de vorm, heeft Schröder vaak gezegd. En het tekenen naar de waarneming is de basis van alle kunst.

Door mijn studie van het tekenonderwijs kwam ik zelf tot de conclusie dat wie kan tekenen zich beter redt als kunstenaar dan wie het niet kan. De tekenaar heeft een beter besef van de weg die afgelegd moet worden tussen idee en voltooid werk, zijn werk is minder afhankelijk van het toeval en de kwaliteit ervan is beter te bediscussiëren.

Tegenstanders van de studie naar de natuur – het is al vreemd dat je daar zo fel op tegen kunt zijn – spreken denigrerend over geestdodend kopiëren. Als je dat hoort weet je dat zo iemand nooit een potlood in handen heeft gehad en nooit goed om zich heen heeft gekeken. Er schuilt een grote meerwaarde in tekenonderwijs waarbij niet originaliteit voorop staat, maar alle deelnemers in eerste instantie juist hetzelfde doen. Het leert hen de basisvaardigheden van kijken en tekenen, het leert hen nieuwsgierig en ambitieus te zijn en de wereld te begrijpen. Het leert hen bovendien dat je altijd nuttig bezig kunt zijn, ook als je geen opdracht hebt, geen commercieel doel, zelfs als je geen ideeën hebt of geen zin. Een stukje papier en een potlood en je bent op weg.

In de briefwisseling tussen Schröder en Van Dongen was de jongste, Van Dongen, de pessimist, en Schröder de optimist. Jazeker, schreef hij, zelfs Bach was ooit vergeten, maar voorgoed voorbij bestaat niet. Wat werkelijk van waarde is, zal levend blijven. En zie, in het Rijksmuseum word je tegenwoordig aangemoedigd op zaal te tekenen. Het tekenen is populair, is het niet bij beroepskunstenaars dan toch zeker in brede lagen van de bevolking. Ieder die het probeert zal eerst ervaren hoe moeilijk het is en dan de fascinatie ontdekken die de natuur altijd op zal roepen. Die fascinatie geeft zich bloot in elke tekening van Sierk Schröder die we nu gaan bekijken.