Verstrikt in oneigenlijke motieven

Tentoonstelling: Chiharu Shiota, Between the Lines, t/m 15 oktober 2017 in Noordbrabants Museum, Den Bosch. 

De Renschdael Art Foundation is in staat het Noordbrabants Museum tot presentaties te bewegen die je er niet zou verwachten. Dat was eerder zo met Lita Cabellut, Francis Bacon en Claire Morgan en nu met een klein overzicht van de Japanse Chiharu Shiota. Shiota kunnen we kennen van haar installatie in het Japanse paviljoen tijdens de Biënnale van Venetië in 2015: een oude, wrakkige boot waaruit een enorm netwerk van rode draden opsteeg met een enorme hoeveelheid sleutels erin, onbekend van welke deuren en schijnbaar onbereikbaar in de schemerige woekering van gekleurde draad. Ik kende haar werk al langer. In het CCA in Andratx op Mallorca zag ik haar werk Zustand des Seins uit 2010, een stalen frame zo groot als een garderobekast waarin met zwart garen een witte jurk was ingesponnen. Heel geheimzinnig en fascinerend omdat het object, dat zelf in zeker opzicht leeg is, lijkt te zweven in een lege ruimte waar de kunstenaar met een scherpe pen of burijn ontelbare zwarte krassen heeft aangebracht. Droom en realiteit tegelijkertijd, een surrealistische sculptuur.

Een jurk zonder draagster is raadselachtiger en sprekender dan een sleutel, al zou je misschien het tegendeel verwachten. De sleutel is het middel waarmee je je toegang kunt verschaffen tot een afgesloten, voor mijn part geheime ruimte, maar maakt geen deel uit van het drama. Het sleutelgat mogelijk weer wel, zoals Marcel Duchamp heel goed wist, en dat geldt ook voor de deur zelf en alles wat verwijst naar de personages in het drama zoals kleding, meubelstukken en attributen. Shiota probeert een factor in de beleving te betrekken die bij anderen noodzakelijkerwijs leeg en immaterieel moest blijven: het volume van de afgebakende theatrale ruimte zelf. Zij weet het te vullen en toch transparant te houden en tegelijk speelt ze met licht en associaties als damp of rook of ether of fluïdum, je kunt het zo spiritueel maken als je zelf wilt.

Shiota heeft van deze techniek haar handelsmerk gemaakt. Ze heeft het formaat ervan weten op te rekken van kastformaat tot zaalformaat en nu is het nog vooral de vraag welke voorwerpen in een nieuwe installatie zullen zorgen voor de associatieve ruimte die de verbeelding op gang brengt. Uncertain Journey, een installatie uit 2016 die zij in Den Bosch aan een bestaande ruimte heeft aangepast, bestaat uit enkele stalen frames van roeibootjes waaruit het rode spinsel opstijgt om boven de hoofden van de bezoekers een enorme wolk te vormen. Indrukwekkend is het zeker en het museum is zich daarvan bewust. Het noemt het werk ‘verbluffend’, de kunstenaar ’gevierd’, haar werk op de Biënnale ‘het klapstuk’ en de huidige tentoonstelling ‘een sensatie’. Geen woord van gelogen, zal de persvoorlichter van het museum misschien volhouden, maar toch is dit niet de terminologie die past bij serieuze kunst. De kunstenaar die het publiek wil verbluffen is de evenknie van Hans Klok die iets voor je ogen kan laten gebeuren dat niet te bevatten is en altijd goed afloopt. Met het binnenhalen van Shiota haakt het Noordbrabants Museum naar dat soort waardering en dat is niet goed. Het staat het begrip van Shiotas werk in de weg en het lijkt een sneer naar alle goedbedoelde kunst in de collectie. Maak plaats! Wij zullen eens laten zien waartoe kunst in staat is! Sensatie!

De expositie geeft in een tweede zaal een blik op het vroegere werk van Shiota dat in de sfeer ligt van performances. Zij is sterk beïnvloed door Marina Abramovic en heeft lange tijd haar lichaam als beeldend middel gebruikt door zich in bosgrond in te graven, te rollen door slijk en zich met modderwater te overgieten. Na verloop van tijd werd het vuil vervangen door rode vloeistof die vanzelfsprekend verwees naar bloed maar ook een verschuiving teweegbracht naar een meer esthetische benadering. Het is die ontwikkeling waarvan we, naar mijn overtuiging, in Den Bosch nu het eindpunt zien. Shiota is met haar installaties te ver verwijderd geraakt van haar oorspronkelijke bedoelingen en te dicht bij de traditionele Japanse vouw- en inpakkunst gekomen waar het resultaat altijd mooi, mogelijk verbluffend en soms zelfs sensationeel is. Haar voeten zijn losgekomen van de existentiële bodem, zij is als persoon buiten beeld geraakt.

Voor het Noordbrabants Museum zijn zulke overwegingen irrelevant. De presentatie sluit niet aan bij de eigen collectie, niet bij de geschiedenis, niet bij het tentoonstellingsbeleid en niet bij de belangstelling van de directeur of de conservatoren. Het beschikt over een sponsor die zichzelf wil profileren met iets sensationeels, ongeacht wat het kost. Het knikt, het buigt, het overschreeuwt zichzelf en wrijft zich in de handen.