Tentoonstelling en publicatie: Goede Hoop, Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600. T/m 21 mei in het Rijksmuseum Amsterdam. Boekuitgave Rijksmuseum/Uitgeverij Vantilt, 2017.
Het onderzoek dat heeft geleid tot tentoonstelling en boek over de relatie tussen Zuid-Afrika en Nederland moet enkele jaren hebben gevergd. De stelling van Wieteke van Zeil in De Volkskrant dat de aandacht van het Rijksmuseum voor slavernij en kolonialisme een koerswijziging inhoudt waarmee Taco Dibbits afstand neemt van zijn voorganger Wim Pijbes, is daarmee ontkracht. Dit project maakt deel uit van een veel langer lopende reeks waarin aandacht wordt geschonken aan de voornaamste landen waarmee Nederland in het verleden intensieve handelsbanden onderhield. Niet in al die landen slaagden ‘wij’ erin de plaatselijke bevolking te verbannen, te knevelen, hun rechten en gevoel van eigenwaarde te ontnemen. In Zuid-Afrika wel, tenminste tot het begin van de negentiende eeuw, toen de Engelsen het van ‘ons’ overnamen.
Goede Hoop is, in tegenstelling tot wat de titel doet vermoeden, een boos boek. Het heeft een wetenschappelijke, historische en zeer veelzijdige opzet, met aandacht voor de bestaande situatie toen Jan van Riebeeck er voor het eerst voet aan wal zette, tot nu. Het Nederlandse parlement mag klagen over politieke vooringenomenheid in sommige takken van wetenschap, in de geschiedschrijving van Zuid-Afrika is er geen ontkomen aan. Eusebius McKaiser, politiek analist en universitair docent die in dit boek schrijft over de erfenis van apartheid, draait er niet omheen. Een willekeurig citaat: ‘Maar het lijdt eigenlijk geen twijfel dat het onbeschofte karakter van de apartheidsideologie op de meest belachelijke manier tot uitdrukking kwam in de zogenaamde ‘kleine apartheidswetten.’ Wij zijn niet gewend de woorden onbeschoft en belachelijk aan te treffen in wetenschappelijke publicaties, maar ze zijn hier op hun plaats. Het is, alles overziend, onvoorstelbaar wat er in Zuid-Afrika en tal van andere landen is aangericht. Het is ook onherstelbaar. De uitkomst is een zeldzaam gecompliceerde puzzel van etniciteit, landverhuizers, machtsverhoudingen, verschillen in ontplooiingsmogelijkheden, raciale waanideeën en rancune.
Het is misschien een goede relativering van onze actuele discussie over hoeveel asielzoekers en economische immigranten ons land aankan, om in dit boek te lezen dat na de Tweede Wereldoorlog, toen de Nederlandse regering ‘onze’ burgers aanspoorde hun heil te zoeken in Canada, Australië of Zuid-Afrika, in het laatstgenoemde land een heftige debat op gang kwam. “Met een beroep op de bestaande armoede en werkloosheid onder de witte bevolking keerden Afrikaanse nationalisten zich tijdens de verkiezingsstrijd in 1948 fel tegen het rekruteren van Europese immigranten. Keer op keer benadrukten Smuts’ politieke tegenstanders dat het ‘absorptievermogen van wit Zuid-Afrika zijn grenzen had bereikt.’” Toen lagen de verhoudingen even omgekeerd. Toch zouden in de jaren daarna nog vele duizenden Nederlanders naar Zuid-Afrika verhuizen, omdat het daar de economische voorspoed (voor sommigen) bevorderde en ‘wij’ daar goed konden aarden omdat ‘wij’ een ‘stamverwantschap’ voelden met ons ‘broedervolk’.
De relatie tussen deze beide landen ontlokt ook Adriaan van Dis geen vrolijke noot. Hij is hard en cynisch als hij ‘onze’ houding tegenover Zuid-Afrika door de tijd heen bespreekt, realistisch als hij opmerkt over onze misdaden daar: ‘Die rekeningen komen nog.’ En misschien toch hoopvol waar hij zegt dat het Zuid-Afrika nooit aan hartstocht en veerkracht heeft ontbroken.
Hartstocht is wat ik zie en hoor als ik het optreden terugkijk van Paul Simon met de groep Ladysmith Black Mombazo, als ik Miriam Makeba hoor zingen of Zuid-Afrikaanse schrijvers lees. En tegelijkertijd realiseer ik me hoe ver deze wereld van ‘ons’ afstaat. Dat mooi vinden van de films van Kentridge iets anders is dan hem begrijpen. Dat wat voor ons ‘maar’ kunst is, voor hen de wereld betekent.
Dat Zuid-Afrika, kortom, voor ons een vreemd land is.