Stukjes van een oneindige puzzel

Publicatie: Carel Blotkamp, Blikseminslag. Stukjes over kunst, Waanders Uitgevers, Zwolle 2018.

Groter contrast dan tussen de titel van Blotkamps meest recente bundel, Blikseminslag, en de ondertitel Stukjes over kunst, is ternauwernood denkbaar. Kennelijk heeft ten burele van de uitgever een strijd gewoed tussen de wens de aanstaande lezer te overrompelen en hem/haar gerust te stellen. De auteur zelf, die in het binnenwerk in elk geval het laatste woord had, noemt het vergelijken van een esthetische ervaring met een blikseminslag eerst melodramatisch en verderop, in een stukje over zijn jeugdjaren in Zeist,  nog eens clichématig. De electrische ontlading die hem trof bij zijn kennismaking met de stad Las Vegas beschrijft hij aldus: ‘Ik hou van Las Vegas.’ So much for the wheather.

Aangekomen in Zeist – een zeldzaam voorbeeld van een autobiografische beschouwing, waar je niet heel veel wijzer van wordt – heeft Blotkamp je al meegesleept langs bijzondere en onverwachte plekken als een zeventiende-eeuws theehuis in Kyoto, Walter de Maria’s Lightning Field in Quemado, een Maya-tempel in Bonampak en een landelijk gelegen woning in Pirna bij Dresden waar een tot dan toe volslagen onbekende Frau Kaiser tot aan haar dood bijzondere schilderijen maakte. Deze stukjes, die eerder onder de verzamelnaam Blikseminslag werden gepubliceerd in Kunstschrift, zijn een mengeling van reisimpressie, anekdote en registratie van wat achteraf onvergetelijke ervaringen bleken te zijn. Soms met enige schroom opgeschreven, bijvoorbeeld omdat Blotkamp het ‘not done’ vindt ‘om te koop te lopen met de faciliteiten en gunsten die je beroepshalve ten deel vallen’, maar wie consequent de hem toegevallen gunsten deelt met een groot publiek hoeft zich niet schuldig te voelen.

De verhalen naar aanleiding van bezoeken aan bijzondere plaatsen verspreid over de wereld worden in deze bundel gevolgd door twee andere thematische reeksen, de eerste samengevat onder het begrip ‘grensgebied’, de tweede onder ‘de woorden’.  Grensgebied  gaat letterlijk over plekken in kunstwerken waar twee delen elkaar raken en vooral hoe ze elkaar raken, wat daar op de vierkante centimeter gebeurt. En bij de woorden gaat het om wat kunstenaars zeggen of schrijven over hun werk in manifesten, teksten opgenomen in het kunstwerk, of in brieven die nooit voor de openbaarheid waren bestemd. Alles overziend weet je als lezer even niet hoe je dit amalgaam van benaderingen van kunst beter had moeten samenvatten dan met ‘stukjes over kunst’. Blotkamp is geen man van de beslissende draai aan de kunstgeschiedenis. Theorie en dogmatiek zijn hem vreemd. In zijn korte stukken klinkt vooral het besef door van de omvang en veelzijdigheid van ‘de kunst’ en de willekeur van elke poging die te begrenzen. Zijn specialisme als hoogleraar moderne kunst belet hem niet een schilderij van Bellini te bespreken, een kerk in Tucson of dus een Maya-tempel  in Yucatan. En wanneer hij zich wel tot de moderne kunst beperkt kan hij de neiging niet onderdrukken om verschillende invalshoeken te kiezen en het overbekende te plaatsen naast het amper meetellende oeuvre of een niet eerder opgemerkt detail in één enkel beeld van Carel Visser.

Er is een rode draad in deze stukjes en dat is opmerkzaamheid, de gave te blijven kijken naar wat je op je pad tegenkomt en je niet af te laten leiden door reputatie, roep of roem. Daar past een zekere bescheidenheid bij, die ik bij Blotkamp weleens door vind slaan in een te grote voorzichtigheid. De enige bliksemflits-ervaring die ik ooit had met zijn werk als criticus was het lezen hoe Blotkamp in 1973 heeft gereageerd op het overlijden van Picasso. Hij was destijds medewerker van Vrij Nederland, achtentwintig jaar oud. In een vlaag van jeugdige overmoed schreef hij onder meer dat Picasso ‘vanuit het perspectief van de kunst die nu gemaakt wordt ongeveer even ver weg staat als een impressionist of een zeventiende-eeuwer.’ Hij noemde de Spaanse alleskunner ook ‘een historische figuur die toevallig tot afgelopen zondag nog in leven was.’ Het is pijnlijk dat iemand zoiets schreef en het is nog steeds pijnlijk het weer op te halen. Niet omdat de reputatie van Picasso eronder lijdt, die kan tegen een stootje. Het is de reputatie van de schrijver zelf die op zo’n moment een paar gevoelige deuken oploopt. Het is niet nodig zulke dingen te schrijven bij iemands overlijden, het is onbewijsbaar en overduidelijk vooringenomen. Ik kom er niet op terug om het de auteur nog eens in te wrijven, maar om hem te complimenteren met zijn rehabilitatie. In een aantal opzichten is Blotkamp voor mij een voorbeeld van wat de goede criticus kan bijdragen aan de wereld. Uiteindelijk ben ik toch blij met zijn missers omdat ik zo de blunders kan relativeren die ik in mijn eigenwijsheid zelf heb begaan. Wie schrijft over kunst moet iets durven. Durven kijken, hardop durven zeggen wat je ziet, toe durven geven wat je niet weet of niet onmiddellijk kunt plaatsen. Dat iets not done is, mag geen overweging zijn. Je blijft van nature al zover achter bij de kunstenaars die je tot onderwerp kiest en die keuzes voor het leven maken zonder enig reëel vooruitzicht op roem of zelfs maar faciliteiten en gunsten.

Wie zichzelf oplegt iets te durven, gaat allicht weleens over de schreef. Tegenwoordig schuilt er een ander soort durf in de stukjes waarmee Blotkamp een puzzel in elkaar legt die steeds verder uit lijkt te dijen en nooit af zal komen. Die uit zich in tastende, speculatieve beweringen. ‘Zou Matisse bij het maken van zijn stoelportretten gedacht hebben aan (…) Van Gogh en Gauguin? Ik denk het.’ ‘Ik denk dat Newman bij het schilderen die op figuratie teruggaande genealogie in gedachten had.’

Suggesties die de wetenschapper die ook in hem huist misschien had willen verifiëren, maar die de stukjesschrijver bevielen omdat ze de goede raad van zijn oom Henk in herinnering brachten: ‘Je moet suggereren Carel.’