Altijd Vandaag

Tentoonstelling: Wolfgang Mattheuer, t/m 7 januari 2018 in Museum De Fundatie Zwolle.

Het heeft er de schijn van dat Leipzig het toverwoord is dat musea een alibi verschaft figuratieve schilderkunst van na de Tweede Wereldoorlog te tonen. Leipzig, of wat wel de Leipziger Schule wordt genoemd, staat voor een kunstopleiding die is gegrondvest in de DDR-tijd en die een drietal spraakmakende docenten heeft opgeleverd naast een aantal jongeren die er hun opleiding hebben gekregen. Men spreekt van drie generaties Leipziger Schule. Het Drents Museum toonde in 2009 een overzicht, Museum De Fundatie werkt een reeks eenmanstentoonstellingen af. Werner Tübke, de bekendste en meest virtuoze leermeester, was er te gast begin 2017. Op dit moment is het werk van Wolfgang Mattheuer (1927-2004) er te zien.

Tübke, Mattheuer en Bernhard Heisig gelden als de stichters van deze Schule die niet werkelijk een school was, maar eerder een invloedssfeer. Neo Rauch is de bekendste nazaat. Aan hem wijdt De Fundatie een grote tentoonstelling vanaf 21 januari 2018. Het werk van de drie docenten wijkt onderling al zoveel van elkaar af dat er van stijlovereenkomsten ternauwernood sprake is. Tübke was de virtuoze alleskunner (over zijn werk schreef ik op 21 februari 2017). Heisig de grof borstelende expressionist, enigszins in het voetspoor van Lovis Corinth. Mattheuer zou je de realist kunnen noemen, degeen die het dichtst bij de alledaagse werkelijkheid bleef. En dat is, samen met zijn beperkte beheersing van de figuratie, tegelijk zijn zwakke punt. Zijn doeken documenteren vooral de troosteloze landschappen ten tijde van de Oost-Duitse heilstaat: weids, glooiend, met amper sporen van menselijke activiteit, laat staan de mensen zelf. Mattheuer hield van grote vlakken, een kaarsrechte horizon, bleek licht. De bewoonde wereld wordt altijd van een afstand bezien, zelfs als een gezin zich in een park lijkt te bevinden dat onderdeel uitmaakt van een grote stad. Zo’n stad is grijs, uitgestrekt en zonder monumentale allure. Fabrieken met schoorstenen die, rekening houdend met het perspectief, honderden meters hoog moeten zijn, zijn de voornaamste bakens. Het enige lichtpunt dat vaak terugkeert is een gekleurde bal: als speelgoed, als bollen waarmee een zwevende fee als in een soort van luchtspiegeling jongleert, of als de zon die soms op kinderlijke wijze een rode contour meekrijgt.

Mattheuer, die vast wel weet had van hoe de moderne stad en het industrielandschap in het westen oogden, verbeeldt de moderniteit in zijn vaderland door saaie grijze banen te schilderen die autowegen moeten voorstellen, de al genoemde schoorstenen en witte arabesken in het uitspansel die wijzen op vliegverkeer. Met het persoonlijke leven van de schilder lijkt het allemaal niets uitstaande te hebben. Hij is een vreemdeling in eigen land. Dat had ook een spannende vertaling kunnen krijgen, maar het lijkt wel of Mattheuer het elan miste dat daarvoor nodig is. Het verschil in aantrekkingskracht met Tübke is groot, zo ook het bezoekersaantal. Tegenover de geanimeerde drukte een klein jaar geleden treft de bezoeker nu lege zalen.

In zijn beste schilderijen mengt Mattheuer invloeden van Léger en Beckmann, maar een vergelijking met hen is niet op zijn plaats. Diederik Kraaijpoel noemde in 2009 (in de catalogus Realisme uit Leipzig) meer bronnen en moest bekennen: ‘Van al die invloeden is zowat niets te zien; vergeleken met de anderen lijkt zijn oeuvre van de maan gevallen.’ Van de maan kwam zijn inspiratie niet, het werk past eigenlijk vrij goed in het tijdsbeeld. Af en toe denk je aan Vlaamse schilders als Brusselmans en Van de Woestijne, maar ik heb geen idee in hoeverre hij daarmee bekend was. Mattheuer heeft zich niet kunnen bevrijden van de somberheid en het bekrompen artistieke klimaat waarmee hij in de beste jaren van zijn leven te maken had. In de zaalteksten wordt nu zwaar de nadruk gelegd op de verborgen codes en symbolen die allemaal een uitdrukking zouden zijn van zijn behoefte kritische blikken van verstandhouding te wisselen met kijkers van een andere tijd of uit een ander, vrijer bestel. Met ons dus, die zijn schilderijen kunnen beoordelen zonder de last van de geschiedenis. Ik vrees echter dat ze buiten die context de tijd niet zullen overleven. Dat Mattheuer niet kon spelen met zijn thematiek valt hem waarschijnlijk niet kwalijk te nemen. Dat hij heeft berust in zijn lot wel: dit zijn fletse beelden van een kleurloze samenleving.

Musée d’Art Moderne Grand-Duc Jean (MUDAM), Luxemburg. Expositie Hard to Picture, A Tribute to Ad Reinhardt, t/m 21 januari 2018; expositie Su-Mei Tse, Nested, t/m 8 april 2018; expositie Flatland/Abstractions, Narratives #2, t/m 15 april 2018.

Luxemburg dus. Het stedelijke museum voor kunst en geschiedenis moet je zoeken in de binnenstad (zie mijn bespreking van 29 oktober 2017), het museum voor hedendaagse kunst MUDAM is zo prominent tegen de helling van de Europese wijk gesitueerd dat je het met zijn grote glasoppervlakken al van verre ziet blinken. Ook van dichtbij straalt het een enorme modernistische monumentaliteit uit, kenmerkend voor het werk van architect I.M. Pei. Het gebouw blijkt te rusten op oude vestingwerken, in de zeventiende eeuw ontworpen door Vauban, waarmee de omtrekvorm en de omringende droogstaande gracht zijn verklaard. De locatie is goed gekozen met het oog op maximale zichtbaarheid. Het vermoeden dat het uitzicht van binnen over de stad even schitterend zal zijn, wordt niet bewaarheid. De bezoeker wordt vanuit de entree direct de grote en hoge hal in geleid waar het schuin aflopende glazen dak vooral de zon vrij toegang biedt. Van het stedelijke silhouet is er niet veel te zien. Misschien onbedoeld trekt het metalen raster dat het enorme glazen dak draagt nu alle aandacht, ook door de drukke schaduwpartijen die het geeft.

Pei heeft gespeeld met de relatie binnen en buiten. Dat levert een paar spannende plekken op, rond de trappen en in zalen met een onverwacht uitzicht op de omgeving. Maar hij is zo opgegaan in zijn tangram-achtig schuiven met recht- en driehoeken dat het hele gebouw een sculpturale puzzel is geworden vol slimme en fraaie details. Gaandeweg tijdens mijn bezoek kwam ik tot het besef dat ik – liefhebber van moderne architectuur als ik ben – toch in een museum soms wil kunnen vergeten waar ik me bevind. Hier is dat onmogelijk. Elke vierkante meter draagt het stempel van de bouwmeester. Op andere plaatsen waar de keuze voor een opvallend exterieur bij voorbaat vaststond – het Groninger Museum en zelfs het Guggenheim Bilbao – hoefde de functionaliteit van de binnenruimtes er niet onder te lijden. Museumzalen wil je tegenkomen in series en ze moeten een zekere eenvormigheid hebben om het museum niet te hinderen bij het vertellen van een verhaal. Dat is wat in het oude Van Abbe is verstoord en in het nieuwe niet eens geprobeerd te bereiken.

MUDAM is meer ontworpen als een paleis dan als museum. Zou je het inrichten met meubels, tapijten, spiegels en staatsieportretten, dan zou de groothertog die er zijn naam aan heeft geleend er gerieflijk kunnen wonen, gasten ontvangen en bals organiseren. Nu is het de museumstaf die er met wisselende presentaties het gevoel moet overdragen dat dit huis een thuis kan zijn. Ligt het aan mij dat ik bijna alles wat er hangt en staat als een vorm van design ga beschouwen? Het zal misschien geen opzet zijn geweest bij twee exposities die er nu lopen, en toch bekruipt mij het gevoel dat het gebouw het type kunst dicteert dat er getoond wordt.

Het werk van de Luxemburgse Su-Mei Tse is vaak een knipoog naar Aziatische kunstvoorwerpen en dito toepassingen, waartoe in China en Japan, zoals bekend, ook stenen, boomwortels en tuinen worden gerekend. Tegelijk kom je er veel speelse invallen tegen die mij doen denken aan Ger van Elk, zowel in zijn kunsthistorische referenties als in de veelzijdigheid en lichtvoetigheid van de materiaalkeuze. Het spelen met oppervlaktestructuren in natuur en kunst, met taal, met beweging en spiegeling, met ingrepen in een foto en het exposeren van aardappels met uitlopers, het is de mengvorm van arte povera en conceptuele kunst die we kennen van veertig jaar geleden, zij het dat Tse zich verre houdt van de banaliteit die er destijds mee verbonden was. Wat toen een vette knipoog mocht zijn, is bij haar opgepoetst tot een object dat eerbied en contemplatie afdwingt.

Van de tentoonstelling Flatland/Abstractions, Narratives #2 kan ik niet anders zeggen dan dat het een keurige uitstalling is van allemaal mooie dingen in mooie zalen. Het gaat over vormen van abstractie in de kunst van dit moment, er zitten bekende en (voor mij) onbekende namen in, alles heeft zijn plaats gekregen, ruimtelijk of aan de wand, het is fraai belicht, wat zou je hierop tegen kunnen hebben? Dat het in deze samenstelling en bij dit type beeldrijm over vorm gaat en daarmee oude vooroordelen over nonfiguratieve kunst bevestigt, vind ik toch een minpunt. Hetzelfde geldt voor de keuze voor grote formaten die veel subtiliteit uitbant en het vermoeden staaft dat de kunst wordt uitgezocht om de beschikbare ruimte te vullen.

In de kelder is een kleinere presentatie rond de cartoons en comics die Ad Reinhardt in de jaren veertig en vijftig maakte voor kranten en tijdschriften. Het moet een eerbetoon aan de onbekende Reinhardt zijn, de kritische waarnemer van zijn tijd die dadaïstische en constructivistische collagetechnieken inzette om het publiek wakker te schudden. Met de uitnodiging aan maatschappijkritische kunstenaars van nu om werk te maken dat aanhaakt bij dat van Reinhardt wordt de laatste niet zozeer directe invloed, maar wel een voorbeeldfunctie toegedicht. Hier gebeurt iets vergelijkbaars als eerder dit jaar met Masereel in het museum in Oostende (besproken op 10 september 2017). Het zijn allebei uitingen van een voorlopig tamelijk machteloos verlangen een traditie in het leven te roepen van kunstenaars die niet aan de zijlijn willen staan, die hun verbeelding ook als een wapen zien, als kanttekening of een vlammend protest. Ik geloof wel dat die traditie bestaat, maar de musea slagen er vooralsnog niet in haar scherp in beeld te brengen. Reinhardt komt er minder voor in aanmerking dan Masereel. Op mij komen zijn cartoons gedateerd en tamelijk braaf over, en dan gaan ze ook nog vaak over het schokeffect van een Kandinsky of een Picasso. In de salons van het museum in Luxemburg missen ze zelfs het laatste restje venijn. De kunstenaars van nu blijven steken in het ontwerpen van behang, ingenieuze vitrines en videodingetjes. Dit is kunst van nette mensen voor nette mensen en niet wat een goede prent hoort te zijn: een vuistslag in je gezicht.

Tentoonstelling: Matthijs Maris, t/m 7 januari 2018 in het Rijksmuseum Amsterdam.

Matthijs Maris is een echte sfeermaker. Kijk naar zijn duistere, omfloerste en broeierige voorstellingen waaruit een vroom geloof spreekt in een droomwereld, of naar zijn kluizenaarsbestaan vol tegenwerking en onvervuld idealisme. Al honderd jaar lang (hij leefde van 1839 tot 1917) spreken levensbeschrijvingen over zijn aanvankelijke afwijzing aan de Haagse kunstacademie, zijn botsingen met de kritiek en de kunsthandel, zijn onwil om nog voor ‘de markt’ te schilderen, zijn eenzelvige en onwillige leven in een verwaarloosd huisje in een Londense volksbuurt waar hij toch de leeftijd van achtenzeventig haalde. Dat spreekt tot de verbeelding. ‘Thijs Maris dwaalt; maar [mijn mening is] dat zijne dwaling schooner is en hem hooger heeft gevoerd, dan wie ook gekomen is van al degenen, die sinds de Renaissance zich op het pad bewogen, dat naar de Waarheid leidt.’ Dat schreef Lodewijk van Deyssel al in 1895 met de hem kenmerkende overdrijving, nadat hij samen met Jan Toorop een bezoek had gebracht aan ‘het uiterst armelijk kamertje, dat zijn atelier is, – maar dat, – is ‘et niet, – nog mooyer is dan een der delicieuse kapelletjes in de Westminster Abbey.’

Hoe komt de meest timide telg van het kunstenaarsgeslacht Maris aan deze bijzondere faam die hem nu een overzichtstentoonstelling in het Rijksmuseum en twee wetenschappelijke publicaties oplevert? De presentatie blijft helemaal in de stemming van Maris’ late werk: in grote zalen met donkere wandbekleding zijn de schilderijen en tekeningen in spaarzaam licht gevangen. De bezoeker kan hier dwalen als bevond hij zich in een spookslot in een bekend sprookjespark. En net als in veel sprookjes is de hoofdpersoon meestal een schone maagd en schrijft haar rol voor dat zij mooi is en zwijgt. Bij alle studie en commentaar die inmiddels voorhanden zijn is het des te wonderlijker dat je bepaalde observaties, waarvoor generlei studie nodig is, nergens tegenkomt.

Matthijs Maris is een schilder van jonge meisjes. Zeker heeft hij ook het silhouet van Lausanne geschilderd en een ophaalbrug in Amsterdam, maar stadsgezichten vervaardigde hij uitsluitend op bestelling van de handel. Als hij zijn voorkeur mocht volgen verscheen het lieve gezichtje van een meisje op het doek in de gedaante van een prinses, een keukenmeid, een spinster, een bosnimf, een slaapster met vlinders rond het hoofd of een in de nevel oplossende figuur met als bijschrift Extase. Er schuilt een hunkering in deze straf volgehouden thematiek, een ook alweer onvervuld verlangen want de schilder had nooit een vaste relatie met een vrouw en zover ik heb kunnen nalezen bezocht hij ze ook niet voor de duur van een dag of een uur. De meisjes van Maris zijn de uitdrukking van het verlangen zelf dat niet door reëel contact kon worden vervangen, evenmin als zijn verlangen schilder te zijn met commercieel succes kon worden gecompenseerd.

Ik vind het opmerkelijk dat de optelsom van tegenslagen in Maris’ leven nooit wordt herleid tot zijn eigen persoonlijkheid, terwijl de aanwijzingen daarvoor overvloedig zijn. Hij ‘kreeg veel kritiek te verduren’, kwam in Parijs ‘door oorlog en commune nauwelijks aan schilderen toe.’ ‘Zag zich genoodzaakt om schilderijen te vervaardigen die beantwoordden aan de smaak van de kunsthandelaren.’ De citaten komen uit de Rijksmuseumcatalogus Poëzie der werkelijkheid uit 2000 en ze zijn representatief voor de toon die kunsthistorici kiezen als het over Matthijs Maris gaat.

Ik geloof er niet in dat de omstandigheden speciaal hem dwars hebben gezeten. Hij was het zelf. Matthijs Maris weigerde consequent het leven te aanvaarden. Van de wieg tot aan de dood heeft hij zich laten verzorgen, altijd was er wel iemand die hem vergezelde op zijn reizen, hem in huis nam, een toelage bezorgde en een potje voor hem kookte. Toen hij alleen kwam te staan verzorgde hij zichzelf niet meer, ging de deur niet meer uit en werd een zonderling. Schilderijen verkopen beschouwde hij als een bezoedeling van zijn ideaal en daarom gaf hij zijn doeken net zo lief weg aan wie hem nabij was. Hij deed lang over iedere voorstelling en had tenslotte nog amper een reden om ze af te maken.

Het meest rake portret dat iemand van hem in woorden heeft gegeven kwam van Isabella Angus, de echtgenote van zijn beschermheer, die schreef: ’Thijs was always ten years old.’  Een prepuberaal kind dat niet op wilde groeien, een voorloper van Oscar Matzerath uit Die Blechtrommel. Dat kind heeft zich een leven lang vastgeklampt aan de droom van een levensgezel, een meisje dat alleen maar meisje hoefde te zijn en bij hem moest blijven. De trouw aan die wensdroom heeft Maris doen  vereenzamen. Zijn bereidheid daarmee te leven heeft hem buitendien de bewondering opgeleverd van menig kunstenaar en schrijver. Het stuk dat Van Deyssel over hem schreef drukt niets anders uit dan verlegenheid met de situatie. Van Deyssel had naar het bezoek uitgezien omdat het ‘een diep verlangen scheen te vervullen, dat met mijn eigen gemoedsleven naauw verbonden was.’ Maar in plaats van een bekentenis over zijn eigen kinderlijke aard, volgde een haastig excuus: ‘Maar ach, ik had te zeer verlangd en was te zeer gespannen en te touristisch gestemd. Het komt mij voor dat ik naauwlijks besef had van het ontwijdende en belachelijke van mijn min of meer restauratiebezoeker-achtig lichaam in min of meer waereldsche reisklederen.’

Precies zo voelt de hedendaagse bezoeker zich in de schemerige laat-negentiende-eeuwse burcht die wij Rijksmuseum noemen. Hier wordt een door en door romantisch beeld van het kunstenaarschap opgediend, niet voor niets gepland in de maanden waarin wij ons vermaken met een jutezak vol eenvoudige cadeaus of een door kinderstemmen gezongen lied bij een verlichte boom. Is ‘et niet? Bepaald ontnuchterend is het dan te zien dat de zaalteksten zijn verzorgd door de restauratie-afdeling (ik doel op een andere restauratie dan Van Deyssel) en spreken over droge verflagen en details die ooit te zien moeten zijn geweest en nu niet meer en al helemaal niet in het donker. Daar is de begeestering niet volledig doorgedrongen.

‘De lucht was zeer grijs en wat was het venster stoffig.’

Tentoonstellingen: Hans Hofmann, Creation in Form and Color, t/m 14 januari 2018 in Musée National d’Histoire et d’Art, Luxemburg, en Fernand Léger, Le beau est partout, tot 31 oktober 2017 in Centre Pompidou Metz en van 9 februari t/m 3 juni 2018 in Palais des Beaux Arts, Brussel.  

Ik ging naar Metz om Léger te zien en stopte onderweg in Luxemburg. Over het museum voor moderne kunst MUDAM zou veel te zeggen zijn, maar dat wil ik uitstellen omdat ik na mijn bezoek daar in de binnenstad het Nationaal Museum voor Geschiedenis en Kunst passeerde waar een tentoonstelling loopt van Hans Hofmann. Het kunstenaarschap van Hofmann staat in de schaduw van zijn faam als de stichter van een kunstopleiding, eerst in München en na zijn vertrek naar de Verenigde Staten in New York. In Amerika geldt hij als de grondlegger van het abstract-expressionisme door een combinatie van zijn eigen werk, zijn kunstopvatting en de invloed die ervan uitging op kunstenaars en critici.

Ik stond verbaasd over zijn werk. Het kostte me even tijd om te wennen aan het nonchalante, het onaffe, het werken op goed geluk. Maar hoe langer ik er rond liep, hoe beter alles op zijn plaats viel. Met het verstrijken van de jaren – de expositie is chronologisch ingericht – kwamen ook de bijzondere kwaliteiten van het late werk in beeld, geschilderd na het tachtigste levensjaar. Het vroege werk, van voor 1935, is helemaal afwezig. Hofmann lijkt veel meegekregen te hebben van Kandinsky, hij werd bekend met drukke composities waarin een ternauwernood herkenbare vloeiende lijntekening wordt bedekt door een werveling van kleurvlakjes en vlakken. In de oorlogsjaren trad een vereenvoudiging op en deden elementen hun intrede die doen denken aan Miró. Vaak lijkt zijn manier van werken ook vooruit te lopen op jongere schilders als Asger Jorn, Jackson Pollock, in zijn late werk zelfs Per Kirkeby. Hofmann sprak over zijn werk als ‘ruimtelijke constellaties waarvan het ritme voor mij een diepe psychologische, en een diepe mystieke en poëtische betekenis heeft.’ Hij lijkt wars van kleurenharmonie en combineert het spontane gebaar met scherp gekaderde monochrome rechthoeken en driehoeken die nooit gelijkmatig zijn ingeschilderd. In deze gestolde wanorde blijkt toch steeds een geheimzinnige orde te heersen.

Hofmann heeft altijd benadrukt dat de natuur zijn inspiratiebron was. Opvallend afwezig in zijn werk is de menselijke figuur. Meer en meer zijn het indrukken van momenten op de dag, seizoenen en stemmingen. Het beste doek in de tentoonstelling is voor mij Nocturnal Splendor (Nachtelijke pracht) uit 1963.

Hans Hofmann, Nocturnal Splendor, 1963

In de omschrijving ruimtelijke, ritmische constellaties zit een verwantschap met Fernand Léger. Zij waren even oud (Hofmann is van 1880, Léger van 1881), brachten beiden hun vormende jaren door in Parijs en zij hadden ook allebei een sterk didactische inslag die zij in een kunstopleiding in de praktijk brachten. De zichtbare realiteit moest voor hen in elk schilderij aanwezig blijven. Maar Léger gaf daar op een andere manier vorm aan. Hij bezat veel meer pioniersgeest dan zijn Duitse vakgenoot: de manier van een compositie opbouwen in een variatie aan kleurvlakken in Hofmanns The Awakening uit 1947 doet denken aan Légers La Ville uit 1919. Het ontwerp voor een muurschildering in Chimbote (Peru) uit 1950 heeft dezelfde kracht als een soortgelijk ontwerp van Léger dat van 1924 dateert. Geen kwestie van namaak, maar van late bloei.

Push and pull, het afwisselen van trekkende en duwende krachten, stond centraal in de didactiek van Hofmann. Dat raakt aan de essentie van het werk van Léger, op wiens werk ik mij lange tijd verkeken heb omdat ik me blind staarde op de schematische figuratie. Ik ben gaan zien waar het in zijn oeuvre werkelijk (en letterlijk) om draait toen ik eens in het museum voor moderne kunst van de stad Parijs van veraf het monumentale Les Disques uit 1918 zag – nog steeds voor mij zijn beste werk, helaas niet in Metz te zien. Alles beweegt, alle vormen afzonderlijk zijn vlak maar het geheel is op een moeilijk te doorgronden manier ruimtelijk. Ruimtelijkheid is een sleutelwoord bij Léger. Op de enorme serie kegelvormige stapelingen uit de jaren van de Eerste Wereldoorlog (ze heten L’escalier, Contraste de formes of nog anders) raak ik niet uitgekeken. Ook het doek La partie de cartes uit het Kröller-Müller Museum hoort bij die reeks, het blijkt desastreus schoongemaakt waardoor het wit in de compositie pijn doet aan je ogen. Dat is des te ernstiger als je bedenkt dat Léger altijd een zekere tonaliteit nastreefde, door kleurverloop, door tinten te mengen tot een opaak oppervlak, door aangrenzende kleurvlakken elkaar net niet te laten raken, en door contouren te verzachten zodat alles op het doek op een onbestemde manier zweeft.

Hoe dicht Léger ook bij de herkenbare werkelijkheid bleef, altijd wist hij de zwaartekracht op te heffen en de dingen een vanzelfsprekende raadselachtigheid te verlenen. In een voorstudie voor het monumentale doek Les Constructeurs uit 1950 heeft hij de staalconstructie in aanbouw op een woestijnachtige bodem geplaatst. Bij de uitvoering van de definitieve versie heeft hij zijn fout gecorrigeerd, daar is zelfs onder de onderste balk nog een streep blauwe lucht te zien. Er zijn  ladders, touwen en hijskranen, de bouwers bevinden zich meer boven dan naast elkaar en tussen hen in zweven wolken. Een dynamische compositie komt los van het aardoppervlak en is op zijn kop even sterk als rechtop. Nog een overeenkomst met het werk van Hans Hofmann. Maar dynamiek kent veel verscheidenheid: van de twee was Léger de schepper van een stabiele orde, Hofmann van een wankel en onverklaarbaar evenwicht.

Openingswoord bij de tentoonstelling Sierk Schröder, Naar de natuur, in Boomkwekerijmuseum Boskoop, t/m 19 november 2017.

Dit is een mooie gelegenheid om terug te kijken op mijn kennismaking met Sierk Schröder, in 1993. Ik had voor Museum De Wieger een tentoonstelling gemaakt over het naakt in de Nederlandse schilderkunst, met daarin ook pasteltekeningen van Schröder en hij nodigde mij en de kunstenaar Paul van Dongen, met wie ik samenwerkte, uit om kennis met hem te maken. Schröder werd 90 in dat jaar. Die leeftijd heeft het gesprek tussen ons niet in de weg gestaan. Schröder wilde graag een tekeningententoonstelling met ons maken, waardoor we een tijdlang intensief contact onderhielden. Ik heb er niet alleen veel plezier aan beleefd, maar ook veel van hem geleerd.

Nog vruchtbaarder dan voor mij was het contact voor Paul van Dongen, destijds een jonge, zoekende kunstenaar die niets liever wilde dan zich volledig toeleggen op het tekenen naar de waarneming. In kringen van de moderne kunst lag dat moeilijk, maar Sierk was een geweldige inspiratie voor Paul om door te gaan op het gekozen pad. Veel later, na de dood van Sierk Schröder, kreeg ik de briefwisseling onder ogen die zij beiden jarenlang hadden gevoerd. Die zette me ertoe aan me nog verder te verdiepen in de relatie tussen werken naar de realiteit, de academische kunstopleiding en de neiging van kunstenaars en kenners in de twintigste eeuw af te rekenen met alles wat riekte naar traditie.

Sierk Schröder bevestigde mijn instinctieve vermoeden dat die afrekening met de begrippen oefening en traditie niet juist kon zijn. Het tekenen, kijken en altijd blijven oefenen was niet alleen een volstrekt onschadelijke bezigheid, het hield ook een totaal andere houding in ten opzichte van de wereld om ons heen. Meer bescheiden aan de ene kant, maar wonderlijk genoeg ook ambitieuzer. De uitspraak van Schröder: Wij zijn geen kunstenaar, we hopen het te worden, zegt alles. Je kunt je eigen faam niet bepalen, die moet erkend worden door anderen. Die verdien je op basis van wat je zelf hebt gepresteerd. Kunstenaar is een eretitel, niet een etiket dat je jezelf opplakt.

Deze houding, tegen de valse pretenties en voor het eigen kunnen, is betekenisvol in deze tijd en zal het blijven in de toekomst. Er is een voortdurend debat gaande over hoe we het onderwijs moeten inrichten, hoe wij ons teweer kunnen stellen tegen de overdaad aan informatie die op ons af komt, hoe we voeling kunnen houden met de wereld waarop we leven en het voedsel dat we eten. Over tolerantie, aandacht voor elkaar, kennisverwerving en de waarde van creativiteit en kunst. Na de Tweede Wereldoorlog, toen creativiteit werd aangeprezen als een wondermiddel en tegelijk de hogere kunst werd afgedaan als elitair, was het de Engelse kunstpedagoog Herbert Read die waarschuwde voor wat toen vervreemding werd genoemd. De mens vervreemdde – en vervreemdt nog steeds – van zijn omgeving. Technologie en schaalvergroting maken ons tot onbeduidende radertjes in een onbegrijpelijke machine. Read adviseerde het tekenonderwijs een belangrijke plaats te geven op alle schooltypen. Het belang daarvan achtte hij zo hoog dat niet alleen het individuele geluk van mensen ervan af kon hangen, maar ook het voortbestaan van de democratie. Wij kunnen de samenleving alleen op een goede manier bestieren als we er grip op hebben.

Herbert Read was bang dat de mens ongevoelig zou worden voor schoonheid, waarmee een belangrijke kwaliteit van het leven verloren zou gaan. Dat lijkt nu inderdaad op veel plaatsen te gebeuren. Om het te herstellen is aandacht nodig, educatie, maar ook handwerk. Schrijven en tekenen met de hand.

Een tekening is geen medicijn voor maatschappelijke kwalen. Toch ben ik door Sierk Schröder gaan begrijpen wat de relatie is tussen het kijken naar de natuur, proberen die met eigen hand weer te geven, en de positie van de mens in de wereld. Kunnen tekenen is het begrijpen van de vorm, heeft Schröder vaak gezegd. En het tekenen naar de waarneming is de basis van alle kunst.

Door mijn studie van het tekenonderwijs kwam ik zelf tot de conclusie dat wie kan tekenen zich beter redt als kunstenaar dan wie het niet kan. De tekenaar heeft een beter besef van de weg die afgelegd moet worden tussen idee en voltooid werk, zijn werk is minder afhankelijk van het toeval en de kwaliteit ervan is beter te bediscussiëren.

Tegenstanders van de studie naar de natuur – het is al vreemd dat je daar zo fel op tegen kunt zijn – spreken denigrerend over geestdodend kopiëren. Als je dat hoort weet je dat zo iemand nooit een potlood in handen heeft gehad en nooit goed om zich heen heeft gekeken. Er schuilt een grote meerwaarde in tekenonderwijs waarbij niet originaliteit voorop staat, maar alle deelnemers in eerste instantie juist hetzelfde doen. Het leert hen de basisvaardigheden van kijken en tekenen, het leert hen nieuwsgierig en ambitieus te zijn en de wereld te begrijpen. Het leert hen bovendien dat je altijd nuttig bezig kunt zijn, ook als je geen opdracht hebt, geen commercieel doel, zelfs als je geen ideeën hebt of geen zin. Een stukje papier en een potlood en je bent op weg.

In de briefwisseling tussen Schröder en Van Dongen was de jongste, Van Dongen, de pessimist, en Schröder de optimist. Jazeker, schreef hij, zelfs Bach was ooit vergeten, maar voorgoed voorbij bestaat niet. Wat werkelijk van waarde is, zal levend blijven. En zie, in het Rijksmuseum word je tegenwoordig aangemoedigd op zaal te tekenen. Het tekenen is populair, is het niet bij beroepskunstenaars dan toch zeker in brede lagen van de bevolking. Ieder die het probeert zal eerst ervaren hoe moeilijk het is en dan de fascinatie ontdekken die de natuur altijd op zal roepen. Die fascinatie geeft zich bloot in elke tekening van Sierk Schröder die we nu gaan bekijken.

Tentoonstelling: Maria Roosen, Vuur, t/m 7 januari 2018 in Kunsthal Kade, Amersfoort. 

Just what is it that makes Maria Roosen’s art so different, so appealing? De vraag, hier geparafraseerd naar de titel van Richard Hamiltons befaamde fotocollage uit 1956, dringt zich op na het zien van haar tentoonstelling in Kunsthal Kade. Different is haar werk omdat het niet gewoon beeldhouwkunst wil zijn, appealing is het omdat Maria Roosen zo is. Zij kan bijna niet anders dan dingen omarmen en dat levert voorwerpen op die ergens bij willen horen. Die bezeten willen worden door iemand, omarmd, bewonderd of aanbeden.

Dat is allemaal nog erg cryptisch, maar ik zoek naar een manier om het werk te benaderen. Roosen is onmiskenbaar een beeldhouwer in een lange traditie, maar de dingen die ze maakt kunnen bijna niet gepresenteerd worden zonder de hulp van een muur, een meubelstuk, het plafond of een vitrine. Een beeld dat zelf kan staan of aan een eenvoudige, functionele sokkel genoeg heeft, zul je bij haar moeilijk vinden. Geef haar een ruimte en ze begint die in te richten als een huis. In plaats van sokkels gebruikt ze in Amersfoort gestileerde meubelstukken van mdf-plaat, een dressoir, een wandkastje, een vleugel. In het geval van Chesterfield uit 1995 draagt een klassieke fauteuil twee glazen flesvormen. Altijd is er die associatie met gebruiksvoorwerpen – een bezem, een gootsteenontstopper, een melkkan, een sieraad of een tafelkleed. En als ze lichaamsvormen als uitgangspunt neemt – lullen, borsten, ogen, zaadcellen – dan maakt ze er huiselijke accessoires van, intiem in de zin van vertrouwd, fijn om te hebben. Mooi, niet per se opwindend.

Vuur heet haar tentoonstelling in Kade. Het is een verwijzing naar de kracht die glas laat smelten waarna glasblazers op aanwijzing van de kunstenaar de meest wonderlijke vormen laten ontstaan. Niet materiaal (glas) of resultaat (kunst), maar energie. Metaforisch staat dat vuur natuurlijk ook voor inspanning, toewijding en liefde. Pas op dat niveau van verbanden leggen komen de thema’s van Maria Roosen zoals het fysieke werk van de glasblazer, het blakeren van hout, het doorzettingsvermogen van de winnaars in sport en politiek waarvan Maria Roosen al decennia lang krantenknipsels bewaart, de religieuze verwijzingen zoals de Roosenkrans en haar steeds terugkerende motief van de verloren liefde bij elkaar.

De kunst van Maria Roosen valt op door fysieke kenmerken, zoals het moderne beeldhouwkunst betaamt. Haar kunst is voelbaar door het staan, liggen en hangen en de associaties met vasthouden, omarmen, dragen, klimmen, bedekken. Niet zozeer wat het voorstelt is belangrijk, maar wat het doet of waartoe het aanleiding geeft. Dat verklaart waarom deze objecten erom vragen geïntegreerd te worden in het dagelijks leven. Ernaar kijken is niet genoeg. Van de vele kunsthistorische verwijzingen noem ik er twee die haar positie goed typeren: Constantin Brancusi en Philip Guston. Aan Brancusi doet denken haar balanceren tussen zware lichamelijke arbeid, het voortborduren op volkskunst en het polijsten van vormen tot ze als een devotie-object op een voetstuk geplaatst kunnen worden. Aan Guston het erbij slepen van de alledaagse rommel, de berg gedragen schoenen, een ladder, een boek, een oog, een brandende sigaret, een bed, dat hele samenstel van de gewoonste dingen die je de dag door moeten helpen en waaraan op momenten van een goddelijke inblazing ook kunst ontspruit.

Al deze kenmerken maken Roosens werk niet erg geschikt voor een museale presentatie. Met witte wanden en lege vloeren gaat het werk geen verbinding aan. Hoewel ze haar expositie in Kade zelf heeft ingericht, lijdt die toch aan het euvel van te weinig inbedding. In catalogi zie je haar werk dikwijls gefotografeerd in stijlkamers, in een park of op doorleefde locaties. Het is bijna pijnlijk, al die bordjes waarop staat ‘niet aanraken’, bij voorwerpen die zo graag aangeraakt willen worden. De kaalheid van de expositiezalen wordt gecompenseerd door herhaling, het tonen van veel varianten op dezelfde beelden van borsten, zaadcellen en vruchten, en dat werkt eerder vervlakkend dan dat het de concentratie verhoogt. In de grote zaal is bovendien een kunstgreep toegepast die iemand haar had moeten afraden: de vloer is beplakt met Duitse namen van kleuren die in de glasblazerij worden toegepast. Prachtige namen, daar niet van (wat dacht u van Neurot), maar ze maken geen deel uit van het oeuvre van Maria Roosen simpelweg omdat ze haar als poëtisch zijn opgevallen.

Maria Roosen is onstuitbaar in haar dadendrang en daarom had iemand haar in zulke gevallen moeten tegenhouden. Laat de aandacht uitgaan naar onderwerpen die smeulen als een veenbrand, en dat al dertig jaar lang, zoals dat van de zomaar ineens overleden geliefde. Voor de sterkste man, een buitenmodel houten kralenketting, maakte Maria Roosen in 1985 kort na de dood van Gerrit van Bakel. Heel recent, dit jaar nog, ontstonden de bewerkte boomstammen Widow I en II. Ik moest denken aan Logboek van een onbarmhartig jaar van Connie Palmen, met name aan de passage waarin zij haar herinnering beschrijft aan hoe ze ’s nachts door het lijf van haar sterke man werd omvat en hoe hij haar, wanneer hij zich in zijn slaap omdraaide, met een beschermende armbeweging meenam. Daar komen vuur en lichaamskracht samen met de pijn van het moeten loslaten. Maria Roosen omringt zich nog dagelijks met sterke mannen, de glasblazers, de houtbewerkers, de winnaars. Het levert haar monumentjes op, maar wat verloren is krijgt ze er niet mee terug.